ڕێکەوتی وتوێژ: 8ی ڕەزبەری 1404ی هەتاوی، 30ی سیپتامری 2012ی زایینی، 7ی ڕەبیعوسانی 1447ی کۆچی
ئاماژە: ئەبوو بەکر عەلی ناسراو بە ئەبووبەکر کاروانی لەداکبووی ساڵی 1965ز / سلێمانی. 
تائێستا خاوەنی 43 کتێبی لەچاپ دراوە، لەوانەش، زنجیرەی ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیزمی کوردی، کە تا نووکە حەوت کتێبی بەقەوارەی2300 لاپەرە لێ بڵاوبۆتەوە. 
ئەندامی پێشووی دەفتەری سیاسی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان بووە. وەزیری پێشووی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بووە.
. ئێستاش وەك خاوەن فکرو سیاسەتمەدارێکی نیشتیمانیی سەربەخۆ سەرقاڵی درێژەدان بەخزمەتەکانییەتی.
ساڵی 1380ی هەتاوی(24 ساڵ لەمەوبەر) لەگەڵ بەرهەمەکانی ڕێزدا مامۆستای ئەبووبەکر کاروانی ئاشنا بووم، یەکێ لە بەرهەمەکانی وتارێکی بە پێز لەسەر ئیسلام و هەستی نەتەوایەتی بوو، کە لەوێدا گوێی بیست‌بووم کە کوتی: شێخ‌عوبەیدوڵڵای نەهری بە بابی نەتەوایەتی کوردی دەناسرێ، پێمخۆش بوو دیمانەیەک لەسەر ڕاپەڕینی شێخ‌عوبەیدوڵڵای نەهری  لەگەڵ بەڕێزیان پێ‌بێنم ئەمە بوو کە بە دڵ ئاوەڵاییەوە وڵامی دیمانەکەمانی داوە، ئەوە ئێوە و ئەمەش دەقی دیمانەکە؛
1ـ ژیانی تایبەتی و کەسایەتی سیاسی و سەردەمی شێخ‌عوبەیدوڵڵا چۆن پێناسە دەکەی؟
وپ 1/ سەردەمی شێخ عوبەیدوڵڵا، لەسەرئاستی رۆژهەڵات، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وکوردستان وکوردەواری، تا ئاستێکی زۆر شڵەژاو، ناجێگیر و پڕ لەکێشە و گرفت بوو، چاکسازییەکان لەدام ودەزگاکانی ئیمپراتۆرییەتدا، لەربەرتیشکی مۆدێلە خۆرئاواییەکە، ئیمپراتۆریەتی خستبووە دۆخێکی ناجێگیرەوە، فشارەکانی دەرەوە زۆرتر دەبوون، دۆخی ئابووری خراپ بوو، کوردستانیش لەقۆناغی پاش رووخاندنی میرنشینەکان و لەسایەی سیاسەتی بە ناوەندیکردنی دەسەڵات و سەربازگیری بەزۆر و سەپاندنی باجی جۆراو جۆر و باڵکێشانی بێ نەزمی و بێ قانوونی و دواکەوتویی ئابووری وکۆمەڵایەتیدا، لەدۆخێکی خراپی تاقەتپروکێندا دەژیا. هەژاری وبرسیەتی و نائەمنی وڕاوورووت تەنگیان بەخەڵکی هەڵچنیبوو، شێخ عوبەیدوڵڵا لەوسەردەمەدا نەك هەر بەناوبانگترین کەسێتی دینی وکۆمەڵاتی بوو لەسەرئاستی کوردستاندا، بەڵکو لەسەرئاستی ئیمپراتۆریەتیشدا  بەناوو دەنگ بوو، بەجۆرێك هەندێ مێژوو نووس دەڵێن،  لەناوبانگ ونفوزی مەعنەویدا، تەنها سوڵتانی عوسمانی توانیویەتی شانبدا لەشانی. 
شێخ، زاناو رابەری ئاینیی بوو، ریفۆرمخوازێکی ئیسلامیی سەردەمی خۆی بوو، ئاگای لەرووداوو ئاڵ وگۆرەکان بوو، هەربۆیە ئەم ئاگاییەو دڵنیابوونی لەوەی ئیمپراتۆرییەت هاوشێوەی جاران نەماوەو رۆژبەرۆژیش بەرەو لاوازی دەچێت لەگەڵ ئەوبۆشاییە سیاسیەی رووخانی میرنشینەکان درووستیان کردبوو شان بەشانی دۆخی خراپی ژیان وگوزەران و تەناهی، ئەویان تێکەڵ بە سیاسەت کرد. شەرفی ئەوەشی پێ بڕا ببێتە باوکی ڕۆحی کوردو رەمزی جیاکردنەوەی دوو قۆناغ و دانانی بەردی بناغەی ناسیۆنالیزمی کوردی.
2 ـ  چۆنە بەڕێزتان شێخ‌عوبەیدوڵڵا بە بابی نەتەوایەتی کوردی دەزانی و مەبەستت لەم چەمەکە چییە؟
و پ 2/ مەبەستم لەباوکی رۆحی نەتەوایەتی کورد، ئەوکەسەیە کە ناسیۆنالیزم ونەتەوایەتی کوردستانی لەوەو لەسەر دەستی ئەو دەستی  پێکردووە بەوەش رێچکەی بۆ دوای خۆی شکاندووە ورۆڵی دەستپێشخەری یەکەمجارو بەرایی گێڕاوە،  شێخی نەهری  یەکەم کەس بووە لەپێگەی رابەری سیاسیدا داواکاری سیاسی لەسەر بناغەی شوناسی جیاوازی کورد گەڵا کردوەو خستوویەتیە بەردەم بەرامبەرەکان، داوای بەدیهێنانی کردووە، گفتوگۆی لەسەرکردوەو چەکی لەپێناودا هەڵگرتووە، نەخشەی کوردستانی کێشاوە ، راپەرین لەپێناو کوردستانێکی یەکگرتوو سەربەخۆدا ڕاپەرینی بەرپاکردوەو قوربانی داوەو جەزرەبەی چەشتووە.  یەکەم رەمزی دیارو کاریگەر بووە، هووشیاری بە جیاوازبوونی کورد وەك نەتەوە لەنەتەوەکانی تر لای خەمڵیوە، لەسەر ئەو بناغە داواکاری سیاسی هەبووە، هەوڵی درووستکردنی پەیوەندی وبەدەستهێنانی پشتیوانی وڵاتانی ترو لەوانەش زلهێزەکانی ئەورۆژگارە، هاووێنەی بەریتانیاو رووسیا داوە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کەئەگەر هەتادوێنێ لەچوار چێوەی ناسنامەی ئاینی ومەزهەبی وئیمپراتۆریەتدا بیری کردبێتەوەو خۆی و کوردیشی پێناسە کردبێت وئەرکی بۆ دیاریکردبن، بەشداری جەنگ وململانێکانی کردبێت، ئیدی لەوەبەدوا، لەراستیەکانی واقیعی ئیمپراتۆریەت ودنیای نوێ وسەردەم تێگەیشتووە و کوردوکوردستانیبوونی کردۆتە ئەوچوارچێوە. ناسنامەئیسلامییەکەشی بەهەمان چوارچێوەوە بەستەوە وکردی بە رەهەندێکی ناسنامەو ناسیۆنالیزمی کوردی، بۆیە ئەو وەفاداربوو بە پاشخان و مەرجەعییەتە ئیسلامییەکەی، بەڵام چیدی نەیدەبەستەوە بە گرێدراوی وگوێڕایەڵی بۆ سوڵتان و سەڵتەنەتی عوسمانی، چاوی لەوە بریبوو دوای سەربەخۆبوونی کورد،  پیادەکردنی ئەحکامەشەرعییەکان بکات بەوەسیلەیەکی چارەسەرکردنی ئەو پەشێوی ونائەمنی و ڕێگری و زوڵم وزۆرەی لەورۆژگارەدا لەئارادا بوون وژیانی لەخەڵکی تاڵ کردبوو.هەستیکردبوو ئیمپراتۆرییەت جگەلەوەی رۆژ بەرۆژ ئاقاری بەرەو سەرەولێژ بوونە، لەرۆژەکانی کۆتایی خۆی نزیکدەبێتەوە،  چیتر تریش ناتوانێت نوێنەرایەتی جامیعەو هاوبەندی ئیسلامی جاران بکات، سیاسەتی نوێکردنەوەی ئیمپراتۆرییەت وسیستمی نوێی خوێندن وکارگێریش، بۆیەکەم جار پۆڵێن ودابەشکرد نێکی نوێیان لەگەڵ خۆیاندا هێنابووە کایەوە، کەئەویش دواکەوتوویی وپێشکەوتوویی بوو، پشت گوێخستنی ناوچەکوردییەکان وبەدواکەوتوویی مانەوەی کورد لەرووی خوێندەواری وژیاری نوێووەش کارێکیان کردبوو، لەلای هەندێ  لەکاربەدەستانی تورکەوە، کورد بەدواکەوتوو لەقەڵەم بدرێت.وردەوردەش گیانی تورکچێتی لەسەر هەڵدان و گەشەکردندا بوو، زمانی تورکی بوبووە زمانی فەرمی خوێندن وکارگێڕی ، هەرکەسێك نەیزانیبا دەکەوتە پەراوێزەوە.
شێخ لەجەنگی ساڵی 1878دژ بەرووسەکان ، کەوەك خۆبەخش لەگەڵ بەشێ لەموریدەکانی بەشداریان تێدا کردبوو، زۆرتر هەستی بەم پێوەرو دۆخە نوێیە کرد. هەستیکرد لەرووی دابەشکردنی چەك وچۆڵ وئازووقەوە کوردەکان وەك پێویست ناخوێنرێنەوەو بایەخیان پێنادرێت و پشت گوێیان دەخەن،  وەك پێویست بەچاوی رێزەوە سەیرناکرێن و ڕۆڵیان نانرخێنرێت.
لێرەوە زۆرتر گەیشت بەو قەناعەتەی کەئیمپراتۆرییەت پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە و کوردیش دەبێت مشووری خۆی بخوات وبیر لەماڵجیایی بکاتەوەو خەمی ئایندەی خۆی بخوات. چونکە دۆخەکە بەم جۆرەی ئێستاش بەردەوام نابێت.
شێخ لەم چوارچێوەدا بووە هەڵگری هووشیاریەکی ناسیۆنالیستیانەی ئیسلامیی کوردیی نوێ. لەهەندێ لەگفتوگۆکانیدا لەگەڵ هەندێ لەخۆرئاواییەکان لەناوچەکەدا، لەوانەش مسیۆنەرو سەرقونسوڵەکان، باسی لەوە کردووە، کەکورد لەرووی زمان و فەرهەنگ ومەزهەبەوە لەتورك ئێرانییەکان وعەجەم جیایە، میللەتێکی سەربەخۆو جیاوازەو دەخوازێت ئازاد بێت ولەسەرخاکی خۆی بە سەربەخۆیی بژیت ولەزوڵم وزۆری هەردوو دەوڵەتیش رزگاری ببێت. ئەم گووتارەش بەروونی بە هەست وداخوازی ودەربرینی ناسیۆنالیستانە بارگاوی کراوە وسەرەتاکانی سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی کوردی بەشێوەیەکی روون و چوارجێوەدار پێکدەهێنێت.
3ـ هۆی سەرەکی سەرهەڵدانی شێخ‌عوبەیدوڵڵا چ بووە؟ ڕاستە زۆربەی سەرهەڵدانەکانی کوردستان دوای بزوتنەوەی شێخ‌عوبەیدوڵڵا، لە ڕاپەڕینی شێخ‌عوبەیدوڵڵا سەرچاوەی گرتوو؟
وپ 3/ پێموایە لەوەڵامی پرسیارەکانی پێشوودا وەڵامی ئەم پرسیارەمان کەم وزۆر دابێتەوە.
ئەگەر ئەوەی لەوێ وتوومانە خاڵبەندی وکورتی بکەینەوە دەکرێت هۆکارەکانی راپەرینەکەی شێخی نەهری لەم خاڵ وهۆکارانەی خوارەوەدا ببینین:
1ـ کەرامەتبرینداربوونی شێخ وهاورێکانی لەکاتی جەنگی عوسمانی دژی رووسیا لەسۆنگەی ئەو فەرامۆشکردن وجیاکارییەی بەرامبەریان ئەزموونیان کرد.
2ـ دۆخی نالەباری ئابوری وبژێوی وتەناهی کوردستان و تەنگەتاو بوونی خەڵك هەراس لێ هەڵگیرانیان بەدەست برسییەتی، هەژاری، ڕاووروت وبێنەزمی وبێ قانوونی.
3ـ گەندەڵی کاربەدستانی عوسمانی وقاجاری لەکوردستان، زوڵم وزۆر لەخەڵك کردن، سەپاندنی باجی جۆراوو جۆر.
4ـ پەراوێزخستن و فەرامۆشکردنی کوردستان لەرووی نوێکردنەوەی شارستانی و خزمەتگوزارییە نوێکان ولەوانەش خزمەتگوزاری فێرکردن وکردنەوەی قوتابخانەی نوێ لەکوردستاندا.
5ـ گەیشتنە ئەوقەناعەتەی کەرۆژبەرۆژ پەیوەندی ئیسلامی وبەهائیسلامییەکان کەکۆکەرەوەی گەلانی موسوڵمانی چوارچێوەی ئیمپراتۆرییەت بوو لاوادەبن و ئیمپراتۆرییەت بەرەو دوارۆژەکانی تەمەنی خۆی دەچێت، بۆیە پێویستە کورد مشووری دوارۆژی خۆی بخوات و هیچی تر چارەنووس و ئایندەی بەداهاتووی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و قاجاریشەوە نەبەستێتەوە. کە ئەوەش بەدووربینییەکی گەورە بۆ شێخ لەقەڵەم دەدرێت، چونکە هێشتا عەرەب ونەتەوەکانی تری سنووری ئیمپراتۆرییەت نەگەیشتبوون بەم قەناعەتە، بۆیە راپەرینە میللی مەزهەبییەکەی شێخ بەراورد بەپێکهاتە موسوڵمانەکانی تری ئیمپراتۆرییەت بە دەستپێشخەری دادەنرێت.
6ـ سەرهەڵدانی مەترسی لەدوای پەیمانی بەرلینەوە بەرامبەر پرۆژەی خۆرئاواییەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشەی ئەرمەن لەسەرحسابی کوردو دامەزراندنی ئەرمەنستان لەبەشێکی گەورەی کوردستاندا. کەحاجی قادری کۆیش لەشیعرەکانیدا باسی دەکات.
7ـ خەمڵینی سەرەتاکانی هەست وبیری ناسیۆنالیستی لەلای شێخی مەزن و لێرەشەوە بەستنەوەی ناسنامەی ئیسلامی بەخاکێکی نەتەوەیی دیاریکراووە کەئەویش کوردستانە، هەرئەوەش وایکرد بە گوێرەی هەندێ لە سەرچاوە ئینگلیزییەکان نەخشەی کوردستان و ئەوقەڵەمرەوە جوگرافییە بکێشێت کەبەنیاز بوو دەوڵەتەکەی لەسەربنیاتبنێت، هەرلەم چوارچێوەشدا هەوڵی ریفۆرمکردنی مەعریفەی دینی وبوژاندنەوەی رۆحی ئەحکامەکانی ئیسلام وجوانپیادەکردنیان بدات، وەك ڕێکارێك بۆ گێرانەوەی ئەمن وئاسایش وبەرقەرارکردنی نەزم و قانوون وئاستێکی مەعقوول لەدادپەروەری.
8 ـ هەستکردن بەوەی هەردوو ئیمپراتۆریەتەکە قاجاری وعوسمانی بەدۆخێکی لاوازدا تێدەپەرن وپێویستە دەرفەتەکە بەقانجی کوردستانی یەکگرتوو سەربەخۆ بقۆزرێتەوە.
لەوسۆنگەشەوە کە سەرەتاکا نی نەتەوایەتی وناسیۆنالیزمی کوردی لێرەوە دەست پێدەکات، بەسرووشتی حاڵ بزوتنەوەو راپەرینەکانی دوای ئەم دەبنە درێژەپێدەرو سەرچاوەی ئیلهام بۆیان.
4 ـ دەستپێکردنی شۆڕشی شێخ‌عوبەیدوڵڵا چۆن بووە؟ کێ یارمەتی‌دەری ئەو شۆڕشە بووە؟
وپ 4/ شۆڕش یاخود وردتر ڕاپەرینەکە هەروەك باسمانکرد رەگ وریشەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ناو نوێکردنەوەو چاکسازییەکانی نێو دا مەزراوەکانی حوکمرانی عوسمانی و دەرهاویشتەکانی و کاریگەریان لەسەر دووبارە پێناسەکردنەوەی پێکهاتەکانی ئیمپراتۆرییەت. هەروەها وەدەرکەوتنی پێوەری نوێ بۆ هەڵسەنگاندن وبینین ورۆڵپێدان لەدەرەوەی ئیسلام و سووننە بوونەوە، لەوانەش پێوەری دواکەوتوویی پێشکەوتوویی، لەروانگەی ئاستی کاریگەربوونی هەرناوچەو پێکهاتەیەك بەشارستانییەتی نوێوە، لەرووییەکی ترەوە جەنگی شکست‌خواردووی عوسمانی بەرامبەر رووسەکان، کەشێخ و بەشێ لەموریدەکانی وەك خۆبەخش و وەڵامدانەوە بەبانگی جیهادی سوڵتان و شێخولئیسلام بەشداریان تێداکردبوو، هێندەیتر ئەورەوش و فەزا فیکری ورۆحی وماددیەی  لەبارترکرد، کە تیایدا شێخ ئەودیدەی لاخەمڵی و پێگەیشت کە چیدی ناتوانێت هاوشێوەی جاران لەچوارچێوەی ئیمپراتۆرییەتدا بیر لەخۆی ومیللەتەکەی وئیسلامیش بکاتەوە، بەڵکو پێویستە لەبازنەی ئیسلامی سیاسی بەرجەستە لەدەزگای سەڵتەنەتەوە بگوازێتەوە بۆ بازنە ئیسلامیە نەتەوەییە کوردییەکە. جەنگەکە چاوی شێخی زۆرتر کردەوە، لەنزیکەوە جیاکاری وناکارایی و شپرزیی ئیدارەی عوسمانی بۆ دەرکەوت،  هەوروەك پێشتر ئاماژەمان پێکرد، هەستی دەکرد، وردەوردە ئیسلام رۆڵی لەدیاریکردنی پەیوەندییەکاندا بەرەو لاوازبوون دەچێت. لەروویەکی ترەوە دەست وپەنجەی لەگەڵ هونەری جەنگدا نەرم کرد، بەشی خۆشی چەك وچۆڵی پێکەوە نا، لەرێبەرێکی دینی وکۆمەڵایەتیشەوە بوو بەسەرکردەیەکی سەربازیش. 
بەهۆی هەموو ئەوهۆکارانەشەوە کەلەوەڵامەکانی پێشوودا ئاماژەمان پێکردزەمینەی ڕاپەرینەکە ساز وئامادە بوو. شێخ دوای گەیشتنە ئەوقەناعەتەی کەدەبێت لەگەڵ نەتەوەکەیدا ماڵجیایی لەگەڵ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی وقاجاریدا بکەن، بەسوود وەرگرتن لەتۆرە سووننەتیەکانی تەریقەت، کەسنووری خێڵ وناوچە دەبرێت، نزیکەی دووسەد سەرۆك خێڵ و زاناو شێخ و کەسایەتی دەست‌رۆیشتووی لەسەرتاسەری کوردستانی گەورەوە بۆ نەهری بەمەبەستی پەیماندان لەسەر یەکگرتن وهاوچارەنووسی بانگهێشت کرد، لەکۆبوونەوەکەدا سەرەتاباسی دۆخی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بۆکردن و بۆشی روونکردنەوە کەتورکەکان خیانەتیان لەئیسلام کردوەو ناوەرۆکیان شێواندووە بۆیە دەبێت لەبیری دوارۆژی خۆماندا بین. رۆحی باب وباپیرانمان داوامان لێدەکەن یەکبگرین و خۆمان لەستەمی تورك وعەجەم ڕزگار بکەین وپەیمانیشی لەسەر ئەمە لێوەرگرتن. دواتر کەوتە پەیوەندیکردن بەوڵاتە زلهێزەکانەوە، بۆئەوەی واقیعی کوردو ئامانجی خۆی وستەمی رۆم وعەجەم و داهاتووی پەیوەندی لەگەڵ خۆیان و هەڵوێست بەرامبەر خاوەن ئاینەکانیتر لەکوردستانیان بۆ روون بکاتەوەو داوای پشتیوانیان لێبکات، کەبەداخەوە ئەودەوڵەتانە  بەتایبەتیش ئینگلیزو رووسەکان  نەك هەر وەڵامی ئەم داوا رەوایەی شێخیان نەدایەوە وئامادە نەبوون پشتیوانی لێبکەن بەڵکو پشتیوانیان لەهەردوو حکومەتی عوسمانی وقاجاری کرد بۆ سەرکوتکردنی جوڵانەوە سیاسی چەکدارییەکە، تەنانەت ئینگلیزەکان فشاری زۆریان خستە سەر سوڵتانی عوسمانی بۆئەوەی رووبەرووی راپەرینەکە ببێتەوەو لەوروەوە کەمتەرخەمی نەکات! .
دواتر پەیوەندی بەعەرەبەکانی ولایەتی “موسڵ”یشەوە کرد هەزاران کەسیان ئامادەییان دەربری وەڵامی داواکەی شێخ بدەنەوە. دووای هەموو ئەم هەنگاوو رێخۆشکردنە پێویستانە، کەوتە هەنگاونانی کردەیی بۆ دەستپێکردنی راپەرینە چەکدارییەکەی و رۆنهەڵاتی کوردستانیشی کردە خاڵ و جوگرافیای  دەستپێك.
5 ـ ئەو شۆڕشە بۆ بەرەو ئێران هاتووە و بەرەو عوسمانی هەڵنەکشاوە؟
و پ 5/ ڕاپەرینەکە بەرۆح وئامانج و ستراتیژ کوردستانی و سەراسەری بوو. مەبەستی پێکهێنانی دەوڵەتێك بوو لەکۆی نەتەوەی کوردو گەلی کوردستان  لەسەر خاکی کوردستانی مێژوویدا، واتە  کوردستانی سەربەخۆی یەکگرتوو. دەستپێکردنی لەرۆژهەڵاتی کوردستانی بن دەستی قاجارەکانەوە، تەنها ئاماژەیە بە  تەکتیکی دەستپێکردن وجۆری ئیدارەدانی ململانێکان وپیادەکردنی نەخشەکان بەوجۆرەی داڕێژرابوون و بەباش زانراون وهیچ پەیوەندییەکی بەجوگرافیای ئایندەی دەوڵەتە خوازراو و بەئامانجگیراوەکەو ئامانجە ستراتیژەکانەوە نەبوو. هەربۆیە شوێن وجوگرافیای دەستپێکردنی راپەرینەکە هیچ ناسنامەیەکی ناوچەیی و مەزهەبیی بە ڕاپەرینەکە نابەخشێت وپرسیاریش ناخاتە سەرئاراستە کوردستانییە سەراسەریەکەی. ئێمە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ قۆناغی پێش دەستپێکردنی راپەرینە چەکدارییە سەربەخۆخوازەکە، هەروەك پێشتریش کەم وزۆر ئاماژەمان پێکرد، هیچ بەڵگەیەکمان دەست ناکەوێت بیسەلمێنێت کە مەبەست لەراپەرینەکە  تەنها دژایەتیکردنی قاجارو رزگارکردنی ئەوبەشەی کوردستان بووبێت کە دەکەوێتە قەڵەمرەوی سیاسی وسەربازی ئەوکاتەی ئەوەوە، بەڵام سەرەرای ئەوە ئەم قسە لەکاتی راپەرینەکەشدا وەك بەشێك لەجەنگی دەروونی دژ بەڕاپەرینەکەو ئامانجەکانی پشتی وپرسیار خستنە سەر دروشم وداواکارییەکانی دەکراو دەخرایە سەرزمان، بەڵکو تەنانەت وەك کەرەسەی سەرنجڕاکێشانی سیاسی دەوڵەتانی پەیوەندیداریش بۆ دژایەتیکردنی راپەرینەکەو بەشداریکردن لەسەرکوت‌کردنیدا سوودی لێوەردەگیرا، بەڵام لەڕاستیدا قسەکە نە بۆ ئەوساو نە بۆ ئێستاش ڕاستی تێدا نییە. مەبەستێکی بنەرەتیش لەبەزیندوویی هێشتنەوەی ئەم قسەورایە بۆئێستا کەئێوەش کردووتانە بە پرسیار، بێبەشکردنی کوردو ناسیکنالیزمەکەیەتی لەپاشخان و سەرچاوەو کەلەپورێکی سەربەخۆخوازانەی ئیلهام بەخش وپارچەپارچەکردنی یاداوەریی کوردیی.
دەنا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەوخۆپێناسەکردنە نەتەوەییەی شێخی نەهری بۆ کوردی کردووە و هەوڵەکانی لەگەڵ هەندێ لەخۆرئاواییەکاندا بۆ  ناساندنی کورد، وەك گرووپێکی نەتەوەیی کەهەموو خەسڵەتێکی نەتەوەیی تێدایە بۆئەوەی دانی پێدا بنێن و بیسەلمێنێت لەسەردەمی دابەشکردنی جیهان بەسەردەوڵەت نەتەوەکاندا مافی بەدەوڵەت بوونی هەیەو ئامادەشە  تەواوی لێپرسراوێتی بەرامبەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگرێتە ئەستۆو دەرگا بۆ خۆ نوێکردنەوەی شارستانێتیش بکاتەوە، هیچ جیاوازییەك لەنێوان رۆم وعەجەمدا ناکات. 
لەکۆبوونەوەی سەرۆك خێڵ و دەستڕۆیشتووە کوردەکانیشدا، جگەلەوەی لەرووی جوگرافیای بانگکردنەوە نوێنەرایەتی کوردستانی گەورەیان  کردووە، زمانی قسەکردنی شێخیش بەرامبەر سەڵتەنەتی عوسمانی  ئەگەر لەچاو قسە کردن لەسەر قاجار توندتر نەبووبێت،  لانی کەم هیچ جیاوازییەکی لەوروەوە نەکردووە.
سەرەنجامیش لەسەردەستی عوسمانیەکان سزادراو دووچاری جۆرەها چەرمەسەری بۆوەو دوورخرایەو لەئاوارەیی و وڵاتی نەجدا کۆچی دوایی کرد یاخود بەگوێرەی هەندێ گێرانەوە، شەهید کرا.
6 ـ ڕووس وئینگلیس لەسەر شۆڕشی شێخ چ شوێنێکیان بووە؟
وپ 6/  شێخی نەهری پێش ئەوەی راپەرینەکەی دەستپێبکات، هەوروەك ئاماژەمان پێکرد، هەوڵی دا پەیوەندی بەرووسەکان و ئینگلیزەوە بکات بەپلەی یەکەمیش رووسەکان لەسۆنگەی نزیکی و هاوسنووری و کاریگەری ڕاستەوخۆیان بەسەر رووداوەکانەوە، چونکە پەی بەرۆڵی گەورەی جیهانی و کاریگەری زۆری ئەودوو دەوڵەتەی بەسەر هەردوو حکومەتی قاجاری و عوسمانییەوە بردبوو. دەیزانی بەبێ لێکتێگەیشتن لەگەڵ ئەوان، بەتایبەتیش دوای وروژانی پرسی ئەرمەن و  فراوانبوونی دەستیوەردانەکانیان لەکاروباری قاجاری وعوسمانی لەسۆنگەی لاوازبوونیانەوە ئاسان نییە.
مێژووش هەروامان پێ دەڵێت، رووسەکان رۆڵێکی گەورەیان لەدەوڵەتی قاجاریدا دەگێڕا. بەریتانییەکانیش نفوزێکی زۆریان لە دام ودەزگاکانی عوسمانیدا هەبوو، ئەم دوو دەڵەتەش واتە رووسیاو بەریتانیا رکابەری توندی یەکتر بوون. هەمیشە چاویان لەسەرئەوە بوو رووداوەکان بەقازانجی ئەوی دی نەشکێتەوە. سولتانیش دەیویست، سوود لەم ناکۆکییە ببینێ و  بەقازانجی خۆی بەکاریبهێنێت و لەو نێوەندەدا یاری بکات. شێخ لەپەیوەندی لەگەڵ نوێنەری ئەم دەوڵەتانەدا بەپلەی یەکەمیش رووسیا کەزیاد لەجارێك نوێنەری خۆی ناردە لای سەرکونسوڵەکانی لە وان و ورمێ، پشتیوانی ئەم دەوڵەتانە بۆلای خۆی رابکێشێت، یاخود لانی کەم هەروەك پەیامی بۆ رووسەکان نارد بێ لایەنبن و پشتی دوژمنەکانی نەگرن. سەرقونسوڵی رووس لە وان،  دوای باسکردنی زوڵم وزۆری عوسمانییەکان وئامادەیی بۆ هاوکاریکردنی سەربازیی لەگەڵ رووسەکاندا بۆ تێکشکاندنی هێزەکانی عوسمانی لەکوردستاندا، وەڵامێکی ساردوو سری وەرگرتەوەو بەنوێنەرەکەی شێخی وت: واباشە کێشەکانتان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی چارەسەر بکەن وئەم شتانە لەگەڵ  ئەواندا تاوو توێ بکەن. 
شێخ بۆسەلماندنی نیازپاکی، بەهێزکردنی بەرەی ناوخۆو رێگرتن لەبەکارهێنانی مەسیحییەکان دژ بە ڕاپەرینەکەی،  پەیام ناردن بۆ رووسیاو ئەورووپا دەربارەی ناسنامەو ئایندەی پرۆژەکەی و جۆری مامەڵەکردنی لەگەڵ  پێکهاتە ناموسوڵمانەکانی کوردستان و دڵنیاکردنەوە خودی پێکهاتەکان دەربارەی ژیان وسەروماڵ وئایندەیان ،داوای لەمار شەمعوون سەرکردەی ئاشوورییەکان کرد بەشداری راپەرینەکەی بکات، قسەی لەگەڵ ئەرمەنەکانیشدا کرد، دەیویست بۆیان بسەلمێنێت هەموومان لەودەسەڵاتەی ئێستای عوسمانی زیانمەندین و وەك یەك ستەممان لێ دەکرێت، ئەوەش دەخوازێت پێکەوە هاوکاری یەکتر بکەین و هەوڵی ڕزگاربوون بدەین. کەچی لەسۆنگەی گفت وبەڵێنی درۆو ئامۆژگاری و فشاری بەریتانیاو رووسەکان، بەشێوەیەکی گشتی وەڵامیان بەم پەیامە ئەخلاقییە گەورەی کورد وشێخ نەدایەوە.
دیارە ئەوکات هەردوو دەوڵەتی رووس وبەریتانیا مەسەلەی مەسیحییەکانی ناوئیمپراتۆرەتیان کردبوو بە بیانووی دەستێوەردان لەکارووباری ناوخۆی عوسمانی. هەرئەمەش ئەوپێکهاتە ئاینیانەی کردبووە کێشە لەسەرەرێی بەرەو پێشچوونی کاروانی خواستی کورد بۆ یەکییەتی و ڕزگاری و سەربەخۆیی کەئامادەبوو پێگەیەکی چەندجار باشتر لەوەی هەیانبوو پێیان ببەخشێت. ئەوان گرنگیان بە مەسیحیتەکان دەدا، ئەوانیش زۆربەیان لەکوردستان  نیشتەجێ بوون. پەیماننامەی بەرلینیش کەتیایدا  چاکسازی لەدۆخی مەسیحی و بەتایبەتیش ئەرمەنەکانی بەسەر  عوسمانیدا سەپاندبوو، هێندەی تر دۆخەکەی لەکورد ئاڵۆزتر کرد. چونکە بەریتانیاو رووسەکان و خۆرئاوا، ئەم پرسەیان کردبوو بەقەزییەی خۆیان.سوڵتانیش لەلایەن خۆیەوە ئەمەی قۆستبۆوە، کوردەکانی دژبە ئەرمەنەکان هاندەدا، بۆئەوەی هەردووکیان سەرقاڵ بکات بەیەکەوەو پاساو بۆ ئەنجام نەدانی ریفۆرمەکانیش بەوجۆرەی ئەوروپییەکان دەیخوازن وداوای دەکەن بینێتەوەو تەگەرەش بخاتە بەردەم نەخشەکەیان کەوروژاندن وگەورەکردنی قەزییەی ئەرمەن بوو. لەراسیشدا ئەم وروژاندنە بەم جۆرەو لەسایەی فەرامۆشکردنی تەواوەتی کوردو حساب بۆ نەکردن و بەچاوی سووك سەیرکردنیدا، کارێکیان کردبوو،  پرۆژەکە، واتە چارەسەرکردنی پرسی ئەرمەن، لەسەر حسابی کوردو خاکەکەی بێت. هەرئەمەش وای لەپێشەنگ وبێدارێکی وەکو حاجی قادری کۆیی کردبوو هاوار لەکوردان بکات وبڵێت، ئەگەر زووبێدار نەبنەوەو فریا خۆتان نەکەون و بەدەوری پرۆژەیەکی نەتەوەیی سەربەخۆخوازدا کۆ نەبنەوە، هەرهێندە دەزانن کوردستان بۆتە ئەرمەنستان. وروژاندنی قەزییەی ئەرمەن بەوجۆرە هەلپەرستانەی رووس وبەریتانیاو هەندێ وڵاتی تر دەیانکرد،  هەروەها ئەوترسەی لەهەفتاکانی سەدەی نۆزدەو  لە دوای رێکەوتننامەی بەرلینەوە لەکورد نیشتبوو، بەوەی مەترسی لەدەستدانی خاکەکەی بەقازانجی ئەرمەنەکان هەیە، بەوەی دەوڵەتی ئەرمەنستانی لەسەردابمەزرێندرێت، جگەلەوەی بەشداری لەسەرهەڵدانی سەرەتاکانی بیری نەتەوایەتی کوردیدا کرد،
کێشەشی بۆ یەکەم بزوتنەوەو راپەرینی بەئامانج نەتەوەیی لەگەڵ رووسیاو بەریتانیا بۆ درووستکرد. چونکە لەدیدی بەرژەوەندیخوازانەو کۆڵۆنالیستیانەی ئەوانەوە، نەدەکرا لەیەك کاتدا یارمەتی کوردو ئەرمەنیش بدەن. ئەمە جگەلەوەی کوردیان بەدواکەوتوو لەقەڵەم دەدا و بەشایستەی ئەوەیان نەدەزانی وەك نەتەوەو پێکهاتەیەکی ناو قەڵەمرەوی عوسمانی وقاجاریی یارمەتی بدەن.
لەروویەکیترەوە هەریەکەیان دەترسان ئەگەر پشتیوانی لە راپەرینەکەی شێخ بکەن بەقازانجی ئەویتر بشکێتەوە. بۆیە هەردووکیان لەدژایەتیکردنی ڕاپەرینەکەدا کۆك وهاودەنگ بوون!
هەربۆیە جگەلەوەی لەکاتی راپەرینەکەدا هەرچیان پێکرا بۆ شکستپێهێنانی درێغیان نەکردو کردیان، لەدوای شکستی هێزەکانی شێخیش لە رۆژهەڵاتی کوردستانی بندەستی قاجار، پێکەوە هەوڵیاندا قەناعەت بەشێخ بکەن بۆئەوەی سەردانی ئەستەنبووڵ بکات وهەوڵبدات لەگەڵ سوڵتان تاووتوێی پرسەکان بکات، بەتایبەتیش  دوای ئەوەی شێخ بۆ دەربازبوون لە دانیشتنی زۆرەملێ لە ئەستەنبووڵدا، خۆی دەربازکردبوو گەیشتبوەوە زێدی خۆی. لەم هەوڵەشیاندا سەرکەوتووبوون. بەوجۆرەش کەشێخ گەیشتەوە ئەستەنبووڵ دەست بەسەرکراو دواتریش نەفیان کردوو لەکوردستان دووریان خستەوە.
لەم ئاماژە کورتانەو راوەستان لەسەر درێژەی رۆڵی ئەو دوودەوڵەتە لەپەیوەندی بە راپەرینەکەی شێخی گەورەی کوردانەوە، دەگەینە ئەوڕاستیە مێژووییە تالەی، کەئەم دوو دەوڵەتە رۆڵی گەورەیان لە شکستپێهێنانی راپەرینەکەدا هەبوو. بەجۆرێك رێگە بەخۆم دەدەم بڵێم ئەگەر رۆڵی دژبەریی ئەوان و پشتیوانیان بۆ قاجارو عوسمانی نەبوایە وتەنها بێ لایەن بوونایە، ڕاپەرینەکەو دوای ئەویش مێژووی نوێ وهاوچەرخی کوردو جوڵانەوەکەی، ئاراستەیەکی  ئومێدبەخشترو سەرکەوتووتریان وەر دەگرت وچارەنووسمان بەوجۆرە نەدەکەوتەوە کەروویدا.
7ـ وەفایی شاعیری ناسراوی سابڵاغی(مەهابادی) چ ماوەیەک لە خزمەت شێخ‌عوبەیدوڵڵادا بووە؟ چ پێوەندێکیان هەبووە؟ وەفایی بۆ لە بیرەوەرێکانی دا باسی شۆڕشی شێخ‌عوبەیدوڵڵای نەکردووە؟
وپ 7/ وەفایی چەندین ساڵ لەخزمەت شێخی نەهریدا بووە، لەکەسە هەرنزیك وباوەڕ پێکراوەکانی بووە، بەشێکی باشی قەسیدەکانیشی لەئەڤینی ئەوزاتەدا وتووە. وەفایی، جگەلەوەی بەکردەوە بەشداری لەبەریوەبردنی خانەقای نەهری وکاروبارە رۆژانەییەکانی شێخی نەهری وەك ڕا بەرێکی ئاینیی وکۆمەڵایەتی کردووە، بەشیعرەکانی ئەدەبیاتی عیرفانی وکلاسیکی کوردیان دەوڵەمەند کردووە، کە ئەوەش بەخزمەتێکی نەتەوەیی گەورە لەرووی زمان وفەرهەنگییەوە لەقەڵەم دەدرێت، کاتێك شێخیش رۆڵەکەی گەورەتر دەبێت و وەك ڕێبەرێکی نەتەوەیی وسەرکردەیەکی سیاسی و سەربازیش دەردەکەوێت، رۆڵی ئەمیش لەپەیوەندی بەشێخەوە گۆرانی بەسەردا دێت. زیاد لەجارێك لەپرسە سیاسیتەکاندا نوێنەرایەتی شێخ دەکات، ئەوەش ئاستی دڵسۆزی ومتمانەپێکراوی ئەو لای شێخ وتواناشی دەخاتە روو. وەفایی تاکۆتایی لەگەڵ شێخدا بەدڵسۆزی وپابەند دەمێنێتەوە. بۆ مەرگی شێخیش لەغوربەت و دوور لەزێدو نیشتیمان زیاد لە شیعرێکی هەیە کەدەیلاوێنێتەوەو هەستی خۆی بەرامبەری دەردەبرێت. 
بەکۆچی دوای شێخی مەزنی کوردانیش کڵپەی دڵی بۆو بنەماڵە خواناس و نەتەوەییە کزنابێت وهەردرێژەی دەبێت. هەربۆیە خۆشەویستیەکی زۆری بۆ شێخ عەبدولقادری کوری هەبووە، هەرلەسەرداوای ئەویش یاداشتەکانی نوسیوەتەوە. سەبارەت بەوەی بۆچی لەیاداشتەکانیدا باسێکی لەمێژووی سیاسی وسەربازی شێخ نەکردووە، سەرەڕای ئەوەی خۆی لەناورووداوەکاندا ژیاوە، وەڵامێکی پشت بەستوورم بەزانیاری پێ نییەو بەمەزندە خەیاڵم بۆ دووشت دەچێت. یەکەمیان ئەوەی شێخ عەبدولقادر داوای لێکردبێت خۆلەوبابەتە نەدا بۆ بەرژەوەندییەك کەلەمێشکیدا بووە، دووەمیش خۆی حەزی کردبێت سیمای وەك شاعیرو موریدێک دەربکەوێت و شتی تری تێکەڵاو نەبێت.
سەیید موحەممەدئەمین واژی: زۆر سپاس مامۆستا کاروانی کاتت دانا و ئاوڕێکی چڕوپڕت لە ڕاپەڕین و کەسایەتی شێخ‌عوبەدوڵڵای نەهریت کرد.
مامۆستا کاروانی: دەست خۆشیت پێدەڵەم مامۆستا واژی و هیوادارم لەش ساغ و سەلامەت بی.
براتان: سەیید موحەممەد ئەمین واژی ـ مەهاباد
8ی ڕەزبەری 1404ی هەتاوی
30ی سیپتامری 2012ی زایینی
7ی ڕەبیعوسانی 1447ی کۆچی